نئولیبرالیسم و توسعۀ شهر در ایران پساانقلابی؛ نمونۀ تهران دورۀ کرباسچی

نوع مقاله : علمی وپزوهشی

نویسندگان

1 گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

2 دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی

3 استادیار گروه مطالعات فرهنگی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

10.22059/jsr.2025.370328.1931

چکیده

این مقاله به بازخوانی تجربۀ توسعۀ شهری در تهران پساانقلابی ذیل مطالعات نقد نئولیبرالیسم می‌پردازد. در گام نخست تعریفی از نئولیبرالیسم به معنای اعم کلمه، سپس نئولیبرالیسم در حیطۀ شهر ارائه خواهد شد، در گام بعدی مولفه‌های نئولیبرالیسم شهری با اقدامات دورۀ کرباسچی سنجیده شده و مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. این پژوهش به روش مطالعۀ موردی از متدهای مختلف جمع‌آوری و تحلیل داده استفاده کرده است. تکنیک گردآوری داده‌ها شامل مصاحبه با متخصصین سه حوزۀ شهرسازی، اقتصاد و علوم اجتماعی، و بررسی اسناد، گزارش‌های مطبوعاتی، آمار و داده‌های گردآوری شدۀ پیشین است. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد سیاست‌های نئولیبرالی در حیطۀ شهر در ایران از قبیل خودگردانی مالی، مقررات‌زدایی، تمرکززدایی از قدرت مرکزی، خصوصی‌سازی و برون‌سپاری خدمات به پیمانکاران، و سوداگری و رویکرد بنگاه‌داری به مسائل شهری، علیرغم تفاوت‌های آن با سایر کشورهای غربی به قوت اجرا شده است. شهرداری تهران، برای تامین منابع مالی خود به بخش ساخت‌وساز و گسترش سریع آن تکیه کرد و اقتصاد شهری بر تجدید ساختاری‌ مبتنی شد که برنامه‌ریزی شهری متمرکز را در جهت تسهیل نیروهای بازار کنار گذاشت. با وجود مناقشات بسیار حول مفهوم نئولیبرالیسم و نوع شکل‌بندی اقتصادی اجتماعی جامعۀ ایران، قدر مسلّم عنصری بازاری در شکل دادن به مناسبات و سیاست‌های شهری در تهران پس از انقلاب تعیین کننده بوده است. بعلاوه، تمرکززدایی و توانمندسازی شهرداری منجر به فسادهای گسترده و ائتلاف‌های غیررسمی با سرمایه‌داران بخش نیمه‌خصوصی و نهادهای حاکمیتی شد که در ترکیب با مکانیسم‌های بازار آزاد وضعیتی ویژه خلق کرده است که از آن با عنوان «نئولیبرالیسم ناتمام» یاد می‌کنیم

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Neoliberalism and Urban Development in Post-Revolutionary Iran; karbaschi’s Mayoralty as a Case Study

نویسندگان [English]

  • Delaram Sadoughi Nia 1
  • vahid shalchi 2
  • Nahal Naficy 3
1 Department of Sociology, Faculty of Social Sciences, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran
2 Department of Sociology, Faculty of Social Sciences, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran
3 Department of Cultural Studies, Faculty of Social Sciences, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran
چکیده [English]

This article investigates the urban development in post-revolutionary Tehran based on the studies of criticism of neoliberalism. In the first step, a definition of neoliberalism in the urban context will be provided, followed by an assessment of the urban neoliberal components through the actions of the Karbaschi administration. This research has utilized a case study approach with various data collection and analysis methods. The data collection technique included interviews with experts from the three fields of social sciences, economics and urban planning, and reviewing documents, press reports, statistics and previously collected data. The article's findings demonstrate that neoliberal policies in the urban context in Iran, such as financial self-rule, deregulation, decentralization from the central power, privatization, and outsourcing of services to contractors, a business-oriented approach to urban issues have been implemented despite their differences from those in other Western countries. The Tehran municipality relied on the construction sector to provide financial resources which led to the reconstruction of the urban economy which abandoned centralized urban planning to facilitate market forces. Despite extensive debates about the concept of neoliberalism and the socio-economic formation of iranian society, it is clear that the market component has influenced the formation of urban policies. In addition, The decentralization and empowerment of the municipality in Tehran led to widespread corruption and informal alliances with semi-private sector capitalists and governance institutions, creating a unique situation in combination with free market mechanisms which we refer to as "incomplete neoliberalism".

کلیدواژه‌ها [English]

  • karbaschi’s Mayoralty
  • Neoliberal urban policies
  • Neoliberalism
  • Tehran City
  • Urban Governance

مراجع

آبراهامیان، یرواند (1389). تاریخ ایران مدرن، ترجمۀ ابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
اطهاری، کمال (1386). بورژوازی مستغلات: مدار نامولد سرمایه، مجلۀ چشم­انداز ایران، دی و بهمن 1386.
اطهاری، کمال؛ یزدانی، فردین (1387). بورژوازی مستغلات؛ کژکارکردی جامعه، کژکارکردی شهر، مجلۀ چشم­انداز ایران، اسفند 86 و فروردین 87 .
اطهاری، کمال (1400). برآمدن و تثبیت شکل­بندی نوفئودال در ایران، مجلۀ گفتگو، شمارۀ 91.
اعتماد، گیتی (1392). ارزیابی طرح نواب و پیامدهای آن، تهران: نشر معانی.
امیرابراهیمی، مسرت (1374).  تاثیر فرهنگسرای بهمن بر زندگی فرهنگی و اجتماعی زنان و جوانان تهران، مجلۀ گفتگو، شماره 9.
بشیریه، حسین (1401). زمینه­های اجتماعی انقلاب ایران، ترجمۀ علی اردستانی، تهران: انتشارات نگاه معاصر.
بهداد، سهراب؛ و نعمانی، فرهاد (1387). طبقه و کار در ایران، تهران: نشر آگاه.
بیات، آصف (1390). زندگی همچون سیاست، چگونه مردم عادی خاورمیانه را تغییر می­دهند، ترجمۀ فاطمه صادقی، بدون نشر: منتشر شده در فضای مجازی.
خیرالدین، رضا (1389). تحلیل زمین مرجع اقدامات مدیریت شهری تهران در دورۀ 1372-1386، هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شمارۀ 42.
رفیع­پور، فرامرز (1396).  توسعه و تضاد، تهران: شرکت سهامی انتشار.
روزخوش، محمد (1395). مفهوم توسعه و نسبت آن با سیاست و ایدئولوژی (تاملی جامعه­شناختی در تحول مفهوم توسعه در ایران پس از انقلاب)، رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران.
سالاری، محمد (1383). بررسی دیدگاه­های حاکم بر طرح بزرگراه نواب با تاکید بر چالش­های مالی و اقتصادی، هفت شهر، شماره 15 و 16.
سفرچی، میثم (1400). تجاری­سازی و مصرف­گرایی، تهران: نشر نی.
طرح حفظ و ساماندهی شهر تهران (1371)، در «بررسی طرح­های جامع شهری و منطقه­ای تهران در پنج دهۀ گذشته (1345- 1395)»، نوشتۀ مجید غمامی. تهران: مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهر تهران، معاونت علم و فناوری.
فیرحی، داوود (1393). فقه و سیاست در ایران معاصر، تحول حکومت­داری و فقه اسلامی، تهران: نشر نی.
قانون برنامه اول توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1368- 1372، مصوب 11/11/1368 مجلس شورای اسلامی، تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه، چاپ سوم 1376.
قانون برنامۀ پنج­سالۀ دوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 20/09/1373 مجلس شورای اسلامی، پایگاه اینترنتی مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی.
کرباسچی، غلامحسین (1386). گفتگو با غلامحسین کرباسچی شهردار سابق تهران توسط شیده لالمی و حمیدرضا حسینی، 23و24 تیرماه 1386، پایگاه اینترنتی بی­بی­سی.
مردیها، مرتضی (1397) تحقیق در مبانی سخت افزاری فرهنگ؛ تاثیرات محیطی به ویژه­ توسعۀ شهری بر تحولات فرهنگی؛ مورد ایران پساجنگ، طرح پژوهشی، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
هاروی، دیوید (1376) عدالت اجتماعی و شهر، ترجمۀ فرخ حامیان، محمدرضا حائری، بهروز منادی­زاده، تهران: شرکت پردازش و برنامه­ریزی شهری.
هاروی، دیوید (1391). تاریخ مختصر نئولیبرالیسم، ترجمۀ محمود عبدالله­زاده، تهران: نشر اختران.
هاروی، دیوید (1399). فضاهای نولیبرال­سازی، ترجمۀ مهدی داودی، تهران: نشر ثالث.
یین، رابرت. کی (1393)، مورد پژوهی در تحقیقات اجتماعی، ترجمۀ هوشنگ نائبی، تهران: نشر نی.
Amir Ebrahimi, M. (1999). The socio -cultural integration of the south of Teheran in the capital (L’ antegration Sococulturalle du Sud de Teheran Dance la Capıtale), Doctoral thesis in geography, Universitite Paris X Nanterre. Octobre 1999.
Bahreiny, H., & B. Aminzadeh, B. (2007). Evaluation of Navab regeneration project in central Tehran. International Journal of Environmental Research, 2: 114-127.
Behdad, S & Nu’mani, F. (2009). What a revolution! Thirty years of  social class reshuffling in Iran. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Vol.29, No1: 84-104.
Biebricher, T. (2018). The Political Theory of Neoliberalism, Stanford, CA: Stanford University Press.
Brown, W. (2019). In the Ruins of Neoliberalism: The Rise of Antidemocratic Politics in the West, New York: Columbia University Press
Dean, J. (2009). Democracy and Other Neoliberal Fantasies, Communicative Capitalism and Left Politics. North Carolina: Duke University Press.
Gerring, J. (2007). Case Study Research: Principles and Practices, Cambridge, UK: Cambridge University Press.
George, A.L. & Bennett, A. (2005). Case Studies and Theory Development in the Social Sciences. Cambridge, MA: MIT Press.
Harvey, D. (1989). From managerialism to Entrepreneurialism: The transformation in urban governance in late capitalism. Geografiska Annaler. Series B. Human Geography, 3-17.
Jessop, R. D. (2016). The heartlands of neoliberalism and the rise of the austerity state. In: Springer, S., Birch, K., & MacLeavy, J. (Eds.). (2016). The handbook of neoliberalism (Vol. 12). New York: Routledge.
Karbaschi, Gh. (2013). The role of decision making processes in urban management systems: Case study of Tehran. (Doctoral dissertation, Newcastle University, England), A Thesis submitted for the degree of PhD. Newcastle University Global Urban Research Unit (GURU). February 2013.
Khatam, A. (2015). Tehran urben reforms between two revolutions; developmentalism, worlding urbanism and neoliberalism, (Doctoral dissertation, York University, Toronto, Ontario), A dissertation submitted to the faculty of graduate studies in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of philosophy. December 2015.
Ehsani. K. (1999). Municipal Matters: The Urbanization of Consciousness and Political Change in Tehran. Middle East Report, (212), 22-27.
Lambton, A. S. (1969). The Persian land reform 1962-1966. London: Oxford University Press.
Larner, W. (2000). Neoliberalism: Policy, ideology, governmentality. Studies in political Economy, 63: 5-25. 
Mayer, M. (2018). Neoliberalism and the Urban. In D. Chahil, M. Cooper, M. Konings, & D. Perimorse (Eds.), The Sage Handbook of Neolibaralism (pp. 483-493)., London: SAGE Publications.
Monbiot, G. (2016). Neoliberalism: the Ideology at the Root of All Our Problems, The Guardian, 15 April 2016
Munck, R. (2005). Neoliberalism and Politics, and the Politics of Neoliberalism. In Neoliberalism: A critical reader, 60, 69, London: Pluto Press.
Parpart, J. L. & Veltmeyer, H. (2004). The development project in theory and practice: A review of its shifting dynamics. Canadian Journal of Development Studies, 25(1): 39-59.
Slobodian, Q. (2018). Globalists: The End of Empire and the Birth of Neoliberalism, Harvard University Press.
Tonkiss, F. (2004). Markets against states: neo-liberalism. In The Blackwell companion to political sociology, 250. by Kate Nash & Alan Scott, Blackwell Publishing.
Whyte, J. (2019). The Morals of the Market: Human Rights and the Rise of Neoliberalism, New York: Verso.
مطالعات جامعه شناختی (نامه علوم اجتماعی سابق)
دوره 32، شماره 1
تیر 1404
صفحه 313-331

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار