بررسی چگونگی تحول جایگاه «مردم» در گفتمان مسلط منوّرالفکران ایرانی از «دولت مشروطه» تا «حکومت رضاخان»

نوع مقاله : علمی وپزوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران

چکیده

منوّرالفکران متجدد ایرانی، در یک دوره‌ی زمانی کوتاه از 1285 ش. تا 1304 ش. نقش تعیین­کننده­ای­ در تأسیس «دولت مشروطه» و روی‌کار‌آمدن «حکومت رضاخان» داشتند؛ با این تفاوت که اولی، دعوی مشروطه‌خواهی و دموکراسی داشت و دومی، متکی به کودتا و مستبدانه بود. این مقاله به تحول گفتمان منوّرالفکران ایرانی در فاصله‌ی انقلاب مشروطه تا به‌قدرت‌رسیدن رضاخان ­اختصاص دارد و نشان خواهد داد که چگونه آرمان مشروطه­خواهی جای خود را به ضرورت استبداد داد و اعمالِ زور جایگزین آگاهی­بخشی شد. مقاله نشان می­دهد که نگرش منوّرالفکران نسبت به «مردم» تغییر کرد و این گزاره که «ملت نادان» نیازمند «تربیت» است، به محور اصلی سیاست­گذاری­های فرهنگی و اجتماعی در حکومت رضاخان تبدیل شد. هرچند دولت مشروطه از همان ابتدای تأسیس خود با مشکلات بسیاری مواجه بود و نتوانسته بود در امواج اختلافات درونی و مقابله با نظام‌های سنتی قدرتمندِ جامعه‌ی ایران به وعده­هایش عمل کند، اما خصوصاً وقوع پیشامد جنگ جهانی اول در تحول گفتار منوّرالفکران نقش به­سزایی داشت. در واقع، جنگ موجب تهدید شاکله‌ی سیاسی و اجتماعی جامعه‌ی ایران و نادیده گرفته‌شدنِ تمامیت ارضی و حاکمیت سیاسی آن شد و به شکست مشروطه انجامید. از سوی دیگر، منوّرالفکران به هواداری از طرفین جنگ، فعالانه در آن مشارکت داشتند و تجربة نافرمانی «مردم» نسبت به خواسته­های آنها در هواداری از یکی از طرفین جنگ، موجب تغییر نگرش آنها نسبت به «مردم» و روحیات و شایستگی­هایشان شد. در پایان این دوره، «تربیت ملت» و لزوم همراه‌‌ساختن مردم با برنامه­های نوسازی، با اتکا به استبداد منوّر رضاخانی، به اصلی­ترین گزاره‌ی گفتمان منوّرالفکران بدل شد. در این مقاله، از شیوه‌ی فوکوییِ توضیحِ تغییرات گفتمان­ها استفاده شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

How did the notion of "Mardom" (the people) evolve in the predominant discourse of the Iranian intellectuals? A study from the constitutional state to Rezakhan government

نویسنده [English]

  • Ghasem Zaeri
university of tehran
چکیده [English]

Modern Iranian intellectualas played a crucial role in the establishment of the "constitutional state" with democratic and constitutionalistic demands and the emergence of "Rezakhan government" relying on a tyrannical coup d'état  in a short period of time (1285-1304).
This article deals with the evolution of the Iranian intellectuals' discourse from the constitutional revolution up to the emergence of Rezakhan government and demonstrates how the constitutionalistic cause was substituted for tyranny and obligatory (Zoor) practices were substituted for pursuing awareness. The intellectuals' attitude towards the people (Mardom) evolved and the claim that the "insane people" (Mardom-e-Nadan) needs "education" (Tarbiat) became the central point in social and cultural policy making during Reazakhan government.
Although the constitutional state faced a great deal of problems from the very beginning of its establishment and was not able to fulfill its promises because of internal disagreements and external defiances of the powerful traditional structures of the Iranian society, the incidence of the World War I had a remarkable influence on the evolution of the intellectuals' discourse. In fact, the War threatened social and political structures of the Iranian society and ignored its territorial integrity and political govrnance and resulted in failure of the constitutional movement.
On the other hand, groups of the intellectuals supporting both sides of the War actively participated in it and the experience of the people's refusal in response to their call for helping them ended in change of their attitude towards the people (Mardom) and their ethos and qualifications.
At the end of this period, "the education of the nation" (Tarbiat-e-Mellat) and the necessity of making them to participate in the modernization programs turned out to be the most fundamental proposition of the intellectual's discourse relying on Rezakhan's enlighted tyranny. Faucoultian way of analysis is utilized to explain the evolution of the discourses.    

کلیدواژه‌ها [English]

  • The intellectuals
  • Modernity
  • the constitutional state
  • Rezakhan government
  • insane people (Mardom-e-nadan)
  • Discourse analysis
  • enlighted tyranny (Estebdad-e-Monavar)

مراجع

  • آبادیان، حسین (1392)، بحران آگاهی و تکوین روشنفکری در ایران، تهران: کویر؛
  • اختیاری، زهرا و مرادعلی واعظی (1387)، نقش مخاطب در تحوّل شعر مشروطه، مجلّه‌ی دانشکده‌ی ادبیّات و علوم انسانی، بهار، شماره‌ی 160، مشهد: دانشگاه فردوسی؛
  • آجودانی، ماشاءالله (1387)، مشروطه ایرانی، تهران: اختران؛
  • آجودانی، ماشاءالله (1385)، یا مرگ یا تجدّد (دفتر در شعر و ادب مشروطه)، تهران: نشر اختران؛
  • آشنا، حسام‌الدین (1385)، از سیاست تا فرهنگ (1320-1304)، تهران: سروش؛
  • افشار، ایرج (1359)، اوراق تازه‌یاب مشروطیت و نقش تقی‌زاده، تهران: انتشارات جاویدان؛
  • اکبری، محمدعلی (1384)، تبارشناسی هویت جدید ایرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی؛
  • الگار، حامد (1356)، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ترجمه‌ی ابوالقاسم سری، تهران: طوس؛
  • امیرطهماسب، عبدالله [2535] (1355)، تاریخ شاهنشاهی اعلی­حضرت رضاشاه کبیر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران؛
  • امیری (فراهانی)، ادیب‌الممالک (1312)، دیوان کامل ادیب‌الممالک، به کوشش: وحید دستگردی، تهران: نشر ارمغان؛
  • بهنام، جمشید (1386)، برلنی‌ها: اندیشمندان ایرانی در برلن ۱۹۳۰-۱۹۱۵، تهران: انتشارات فرزان؛
  • تاجیک، محمدرضا (1382)، تجربه‌ی بازی سیاسی در میان ایرانیان، تهران: نشر نی؛
  • توکویل، آلکسی (1390)، وضع اجتماعی و سیاسی فرانسه پیش از 1289، ترجمه‌ی احمد بستانی، مجله‌ی مهرنامه، شماره‌ی 14، مرداد، تهران؛
  • تیلر، ای. جی. پی (1393)، جنگ جهانی اول، ترجمه‌ی بهرام فرداد امینی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی؛
  • خارابی، فاروق (1380)، سیاست و اجتماع در شعر عصر مشروطه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران؛
  • خاتمی، احمد (1380)، مضامین سیاسی و اجتماعی در شعر مشروطه، مجله‌ی تاریخ معاصر ایران، تابستان، شماره‌ی 18، صص 102-83، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر ایران؛
  • خواجه­سروی، غلامرضا و مجتبی اسدی (1387)، نقش روحانیت و روشنفکران دینی در تغییر نگرش عمومی مردم، فصلنامه‌ی مطالعات انقلاب اسلامی، شماره‌ی پانزده، زمستان، قم: دانشگاه معارف اسلامی؛
  • داور، علی‌اکبر (1302)، یادداشت یومیه، مجله‌ی مرد آزاد، سال اول، تهران؛
  • دربیگی، بابک (1382)، سازمان پرورش افکار، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛
  • دلفانی، محمود (1382)، اسناد سازمان پیشاهنگی ایران دور‌ی رضاشاه، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران؛
  • دوانی‌، علی (1377)، نهضت روحانیان ‌ایران، جلد اول، تهران: مرکز اسناد انقلاب ‌اسلامی؛
  • ذاکر حسین، عبدالرحیم، (1377)، ادبیات سیاسی ایران در عصر مشروطیت (بازگشت به حکومت فردی)،  جلد دوم، تهران، نشر علم؛
  • روستائی، محسن (1385)، تاریخ نخستین فرهنگستان ایران به روایت اسناد، تهران: نی؛
  • زائری، قاسم و الهام ربیعی (1394)، بررسی روندهای تاریخی و فرهنگی مؤثر بر استقرار نخستین قالب‌های ادبی جدید در ایران (تا قبل از انقلاب مشروطه)، مجله‌ی راهبرد فرهنگ، دوره‌ی هشتم، شماره‌ی سی و یک، پاییز، تهران: شورای عالی انقلاب فرهنگی؛
  • سایمون، آدامز (1390)، تاریخچه‌ی جنگ جهانی اول، ترجمه‌ی بهرام دلیرپور، تهران: نشر سبزان؛
  • سپهر، مورخ الدوله (1336)، ایران در جنگ بزرگ 1918-1914، تهران: انتشارات بانک ملی؛
  • شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380)، ادوار شعر فارسی، تهران: سخن؛
  • شیخ‌نوری، محمدامیر (1394)، جنبش ضداستعماری جنوب: مبارزات آیت‌الله بلادی بوشهری در جنگ جهانی اول علیه انگلستان، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛
  • طرفاوی، محمد (عبدالله) (1390)، واقعه الجهاد: قیام عشایر عرب خوزستان علیه استعمار انگلیس در جنگ جهانی اول، فصلنامه‌ی مطالعات تاریخی، شماره‌ی 34، پاییز، صص 93-53، تهران؛
  • عارف قزوینی، ابوالقاسم (1357)، کلیات میرزا ابوالقاسم عارف قزوینی، تهران: انتشارات جاویدان؛
  • عباسی عزیزلو، جمیله (1388)، اوضاع سیاسی ایران در جنگ جهانی اول، تهران: مؤسسه‌ی کوروش چاپ؛
  • فوکو، میشل (1381)، نیچه، تبارشناسی و تاریخ، مترجمان: نیکو سرخوش و افشین جهاندیده؛ مندرج در: (کهون، لارنس (1381)، متن‌گزیده‌های مدرنیسم و پست‌مدرنیسم، مترجمان: عبدالکریم رشیدیان  دیگران، تهران، نشر نی))؛
  • قیصری، علی (1389)، روشنفکران ایران در قرن بیستم، تهران: هرمس؛
  • کاظم‌زاده (ایرانشهر)، حسین (1363)، یک صفحه از تاریخ: تشکیلات داریوش اول در کشور ایران، مندرج در: (کاظم‌زاده (ایرانشهر)، حسین (1363)، مجموعه‌ی کامل ایرانشهر، تهران: نشر اقبال)؛
  • کاظم‌زاده، فیروز (1371)، روس و انگلیس در ایران 1914-1864: پژوهش درباره‌ی امپریالیسم، ترجمه‌ی منوچهر امیری، تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامی؛
  • کچویان، حسین و قاسم زائری (1390)، تبیین گفتمانی تبدیل شدن زنان به موضوع سیاست گذاری های رسمی در دوره‌ی رضاخان با تأکید بر نظریه‌ی نژادی، فصلنامه‌ی زن در توسعه و سیاست، شماره‌ی 33، تابستان، صص 34-7، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران؛
  • کورزین، فیلیس (1392)، انقلاب فرانسه، ترجمه‌ی مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس؛
  • گرین، رابرت (1394)، جنگ جهانی اول، ترجمه‌ی مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس؛
  • گیلانی (نسیم شمال)، اشرف‌الدین (1370)، دیوان کاملِ نسیم شمال، مقدمه: سعید نفیسی، تهران: انتشارات مطبوعاتی حسینی؛
  • مدنی، سیدجلال‌الدین (1366)، تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، جلد دوم، قم: انتشارات اسلامی؛
  • معظم‌پور، اسماعیل (1383)، نقد و بررسی ناسیونالیسم تجددخواه در عصر رضاشاه، تهران: مرکز استاد انقلاب اسلامی؛
  • ملایی، علیرضا (1381)، مشروطه و جمهوری، تهران: نشر گستره؛
  • منظورالاجداد، سیدمحمدحسین (به کوشش) (1380)، سیاست و لباس (گزیده اسناد متحدالشکل‌شدن البسه ۱۳۰۷-۱۳۱۸)، تهران: سازمان اسناد ملی ایران؛
  • میرعابدینی، حسن (1377)، صد سال داستان‌نویسیِ ایران، تهران: نشر چشمه؛
  • نجفی، موسی (1376)، بنیاد فلسفه‌ی سیاسی در ایران (عصر مشروطیت): تلاقی اندیشه‌ی سیاسی اسلام و ایران با غرب، تهران: مرکز نشر دانشگاهی؛
  • نجفی، موسی و موسی فقیه حقانی (1394)، تاریخ تحولات سیاسی ایران: بررسی مؤلفه‌های دین، حاکمیت، مدنیت و تکویت دولت-ملت در گستره‌ی هویت ملی، تهران: موسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر ایران؛
  • نظام­مافی، رضاقلی (1363)، کتاب سبز: مجموعه‌ی اسناد شش‌ماهه‌ی اول جنگ جهانی اول، تهران: نشر تاریخ ایران؛
  • براون، ادوارد (1386)، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره‌ی مشروطیت، مترجم: محمد عباسی، تهران: نشر علم؛
  • هدایت (مخبرالسلطنه)، مهدی‌قلی (1363)، خاطرات و خطرات، تهران: نشر زوار؛
  • یارشاطر، احسان. 1382. انقلاب مشروطیت (از سری مقالات دانشنامه‌ی ایرانیکا)، ترجمه‌ی پیمان متین، چاپ اوّل، تهران: انتشارات امیرکبیر؛

•Banani, amin (1961), The modernization of iran. 1921-1941, California: Stanford university press;

•Hass, William (1940), Iran, New York: Colombia University Press;

• Zonis, Marvin (1971), The Political Elite of Iran, New Jersey: Princeton University Press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار