موقعیت ناسازوار نخستین نهاد علوم اجتماعی در ایران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی از تأسیس تا انقلاب اسلامی

نوع مقاله : علمی وپزوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی فرهنگی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

2 استادیار گروه مطالعات فرهنگی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

3 استادیار گروه جامعه شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رودهن

چکیده

این مقاله در پی بازشناسی بستر اجتماعی و سیاسیِ پیدایی مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی و بررسی مناسبات آن با ساختار قدرت و روشنفکران حوزه عمومی؛ و نیز بازفهمی علل شکوفایی و اُفول آن در دو دهۀ اول فعالیت، یعنی از زمان تأسیس تا زمان انقلاب اسلامی است. این مؤسسه نخستین نهاد علوم اجتماعی در ایران است که یک ربع قرن پس از تأسیس دانشگاه تهران به عنوان بازوی تحقیقاتی دولت پهلوی دوم برای پیشبرد برنامه‌های نوسازی کشور به صحنه آمد. جایگاه مؤسسه، همانند وضعیت علوم اجتماعی در ایران، در کانون مثلثی با سه رأس دانشگاه، قدرت سیاسی و حوزه عمومی قرار داشت؛ در نتیجه، نوع مناسبات با این سه ساحت بود که فراز و فرودش را معین می‌کرد. مؤسسه به رغم موقعیت ناسازوارش توانست در دهۀ اول فعالیت خوش بدرخشد و توجه دولت‌مردان و روشنفکران را به اهمیت علوم اجتماعی جلب کند به گونه‌ای که مقوله‌ای به نام پژوهش اجتماعی به کانونی برای هم‌پوشانی منافع و علائق رژیم و منقدانش تبدیل شد. امّا با دگرگونی تدریجی این مناسبات و تغییر رویکرد حکومت نسبت به مؤسسه، دوران اُفولش آغاز شد و از میانۀ میدان به حاشیه رانده شد. در این مقاله تلاش می‌شود تا سهم مؤسسه در تثبیت و گسترش علوم اجتماعی در ایران به بحث گذاشته شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The paradoxical situation of the first social science institution in Iran, Institute of Social Studies and Research from the beginning to the Islamic Revolution

نویسندگان [English]

  • mahmood esmaeilnia 1
  • abbas kazemi 2
  • behrang Sedighi 3
1 .
2 .
3 .
چکیده [English]

This article re-examines the socio-political context of foundation of The Institute of Social Studies and Research, its relationship to the power structure, and public intellectuals as well as its rise and fall in the first two decades of activity from the beginning to the Islamic Revolution.
The Institute is the first social science institution in Iran, emerging quarter century after establishment of Tehran University, which founded to act as a research aid of the Shah administration for accomplishment of modernization programs. The Institute, like the social sciences itself, was bounded with three dimensions: academy, political power, and the public sphere. So, its ups and downs were highly dependent to its relations with theses three domains.
Despite its paradoxical situation, the Institute was very successful in the first decade, drawing the attention of statesmen and intellectuals to the importance of the social sciences, so that the social research became a focus for converging interests of the regime and its opponents. However the gradual change of these relations, as well as changing government's viewpoint on the Institute, pushed it to the margin of academy. Nevertheless, the Institute's contribution to the consolidation and expansion of the social sciences in Iran is undeniable.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Social science in Iran
  • The Institute of Social Studies and Research
  • Public Sphere in Iran
  • Ehsan Naraghi
  • Social Research

مراجع

-        آبراهامیان، یرواند (1397) تاریخ ایران مدرن، محمدابرهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
-        آزاد ارمکی، تقی (1378) جامعه‌شناسیِ جامعه‌شناسی در ایران، تهران: نشر کلمه.
-        آزاد ارمکی، تقی (1389) جامعه‌شناسی، علم مناقشه‌برانگیز در ایران، تهران: نشر علم.
-        آشوری، داریوش (1398) آنچه خود نداشت، اندیشه پویا، ش 57.
-        آل‌احمد، شمس (1346) در بارۀ مقدمه بر جامعه‌شناسی ایران، تألیف جمشید بهنام و شاپور راسخ،. آرش، دوره سوم، ش 1.
-        ایزدی کاظم (1394) علوم اجتماعی و تحول آن در ایران، آزادی اندیشه، ش 1.
-        بروجردی، مهرزاد (1387) روشنفکران ایرانی و غرب، سرگذشت نافرجام بومی‌گرایی، جمشید شیرازی، تهران: فرزان روز.
-        بستانی، احمد، رضا صمیم، مهسا اسدالله نژاد و فرهاد سلیمان نژاد (1398) محافظه‌کاری لیبرال، سنت‌گرایی و جامعه‌شناسی بومب در اندیشه و عمل احسان نراقی، قلمیاران، ش 20.
-        بهنام، جمشید (1386) برلنی‌ها، اندیشمندان ایرانی در برلن، تهران: نشر فرزان روز.
-        بهنام، جمشید (1394) دانشگاه تهران و دانشکده علوم اجتماعی، آزادی اندیشه، ش 1.
-        بهنام، جمشید (1376) علوم اجتماعی، گرایش‌های فکری و مسئلۀ توسعۀ ایران (1357-1337)، ایران نامه، ش 58.
-        تاج‌الدین، محمدباقر (1393) مفاخر جامعه‌شناسی ایران، دکتر غلامعباس توسلی، تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.
-        تبرّائیان، صفاءالدین (1392) چون اسفنج نرم، بازشناسی نقش دکتر احسان نراقی در حاکمیت پهلوی دوم، دو جلد، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر.
-        تکمیل همایون، ناصر (1370) جایگاه فرهنگی استاد فرزانه دکتر غلامحسین صدیقی، فرهنگ، ش 9.
-        جهانبگلو، رامین (1372)، علوم اجتماعی در دنیای امروز، گفت‌وگو با جمشید بهنام، کلک، ش 42.
-        رجب‌زاد، احمد (1380) ممیزی کتاب، تهران: انتشارات کویر.
-        زیاری، کرامت‌الله (1381) برنامه و برنامه‌ریزی در ایران، مجلّۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش 164.
-        صدیقی، غلامحسین (1397) عوامل پیدایش ناهنجاری و بیماری‌های شهر ما، (سخنرانی در نخستین سمینار بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، شهریور 1343)، بخارا ش 127.
-        طلوعی، وحید (2016) پیشاتاریخ جامعه شناسی در ایران، ایران نامه، سال 30، ش 4.
-        قاسمی تهرانی، احمد (1332) جامعه شناسی، تهران: هنر پیشرو.
-        قدسی زاد، پروین و دیگران (1389) حزب در ایران، تهران: نشر کتاب مرجع.
-        کتبی، مرتضی (1353) پژوهشی پیرامون ورود دانشجو به دانشگاه، نامه علوم‌اجتماعی، دوره 1، ش 4.
-        گلچین، مسعود (1384) جامعه شناسی یا علم الاجتماع، نخستین کتاب، نخستین نویسنده، کتاب ماه علوم اجتماعی، ش 94 و 95.
-        لاجوردی، حبیب (1381) خاطرات عبدالمجید مجیدی، وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه 1356-1351، تهران: گام نو.
-        مختارپور، رجبعلی (1398) مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، مروری بر یک تجربه، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی با همکاری مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
-        مناشری، دیوید (1397) نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن، محمدحسین بادامچی و عرفان مصلح، تهران: نشر سینا.
-        مهاجر، ناصر (2017) امیرپرویز پویان از چشم باقر پرهام، ایران نامگ، سال اول، ش 4.
-        مهدوی، یحیی (1332) جامعه شناسی یا علم‌الاجتماع، مقدمات و اصول، تهران: نشر رنگین.
-        میلانی، عباس (1380) معمای هوید،. تهران: نشر اختران.
-        نبوی، سید ابراهیم (1379) در خشت خام، گفتگو با احسان نراقی، تهران: جامعه ایرانیان.
-        نبوی، نگین (1397) روشنفکران و دولت در ایران، سیاست، گفتار و تنگنای اصالت، حسن فشارکی. تهران: نشر شیرازه.
-        نراقی، احسان (1372) از کاخ شاه تا زندان اوین، سعید آذری. تهران: انتشارات رسا.
-        نراقی، احسان (1382) در پی آن حکایت‌ها، تهران: نشر حکایت قلم نوین.
-        نراقی، احسان (1389) غرب ستیز نبوده و نیستم، مهرنامه، ش 5.
-        نراقی، احسان، با همکاری عطا آیتی (1379) نظری به تحقیقات اجتماعی در ایران، تهران: سخن.
-        نراقی، احسان (1348) هدف و روش تحقیقات اجتماعی در ایران، نامه علوم اجتماعی، دوره ۱، ش ۳.
-        ناشناس (بی نا) (1397) سرگذشت و زندگینامه دکتر غلامحسین صدیقی (1370-1284)، بخارا، ش 127.
-        ورجاوند، پرویز (1372) یادنامه استاد دکتر غلامحسین صدیقی، تهران: چاپخش.
 
 
-         Bayatrizi, Zohreh (2013) Between Palace and Prison: Towards a reflexive history of academic sociology in Iran, International Sociology, Vol. 28, No. 4.
-         Kamaly, Hossein. Hass, William S., Encyclopedia Iranica. Available online at: http://www.iranicaonline.org/articles/haas-william (accessed 20 November 2019).
-         Matin-Asgari, Afshin (2018) Both Eastern and Western, An Intellectual History of Iranian Modernity, Cambridge: Cambridge University Press.
-         Seven Year Development Plan for The Plan Organization of The Imperial Government of Iran (1949), Overseas Consultants Inc., New York (typewritten report)
-         Tavassoli, Gholam-Abbas (1972) Social Science in Asia, Unesco Reports and Papers in the Social Sciences, No. 32, Paris: Unesco Press.
-         Tehranian, Majid and Homa Aflatouni, Terry Ellis, Arlene Dallalfar and Jaquiline Rudolph Touba (1978) Social Research in Iran: Origins, Development, Problems and Prospect, International Review of Modern Sociology, Vol. 17, No. 1.
مطالعات جامعه شناختی (نامه علوم اجتماعی سابق)
دوره 26، شماره 2
(مربوط به پاییز و زمستان 1398)
اسفند 1398
صفحه 9-36

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار