فرهنگ سیاسی علمای سنتی دوران مشروطه؛ با تاکید بر آرای شیخ ابوالحسن نجفی‌مرندی و محمدحسین تبریزی

نوع مقاله : علمی وپزوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی نظری - فرهنگی

چکیده

فرهنگ شامل عقاید و ارزش­ها و احساسات است. نظام­های فرهنگی از سویی محصول اعمال و باورهای انسانی متعددی­اند و از سویی دیگر، در ابعاد مختلف، اعمال و باورهای انسانی را محدود می­کنند. سیاست از مهم­ترین حوزه‌هایی است که فرهنگ نقشی تعیین­کننده در آن دارد. می­توان در قالب مفهوم فرهنگ سیاسی، تاثیرات دیرپای عوامل فرهنگی بر مواضع و جهت­گیری­های سیاسی را مورد مطالعه قرار داد. این مقاله درصدد بررسی فرهنگ سیاسی علمای سنتی دوران مشروطه به­عنوان جریان سیاسی مستقل است. در مطالعات انجام‌پذیرفته، کم­تر به­طور مستقل به این جریان سیاسی پرداخته شده است و مواضع این جریان غالبا ذیل جریان طرفدار شیخ فضل­الله نوری بررسی شده­اند. آثار مکتوب معدودی از نویسندگان متعلق به این جریان در دست است. دو رسالة مشهور متعلق به این جریان، «دلایل براهین الفرقان فی بطلان قوانین نواسخ محکمات القرآن» نوشتة شیخ­ابوالحسن نجفی­مرندی دولت­آبادی و «کشف‌المراد من المشروطه و الاستبداد» نوشتة محمدحسین­بن­علی­اکبر تبریزی هستند. در تدوین چارچوب مفهومی این پژوهش، از الگویی ترکیبی با محوریت دیدگاه­های گابریل آلموند و جی. بینگهام پاول استفاده شده است. در تکمیل این الگو از دستاوردهای صاحب‌نظرانی چون وربا و لوسین پای و رونالد اینگلهارت و ولزل و ... نیز استفاده شده است. روش تحقیق این پژوهش تحلیل محتوای مضمونی است و در مراحل مختلف طبقه­بندی مضامین، از تکنیک­های کدگذاری باز و محوری استفاده شده است. بررسی آثار مذکور بر مبنای چارچوب مفهومی تدوین­شده، حاکی از آن است که الگوی واحدی از فرهنگ سیاسی، در ابعاد و مولفه­های مختلف، بر دو اثر حاکم است. می­توان گفت مبنای ارزشی هر دو نویسنده، «اقتداری»؛ به­لحاظ ظرفیت­های فرهنگی و سیاسی، رویکرد آن‌ها «انحصارگرایانه»؛ و موضع سیاسی هر دو نویسنده نسبت به وضعیت نظام سیاسی در دوران مشروطه «اعتراضی» است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Political Culture of Traditional Ulema in the Era of Constitutional Revolution in Iran

نویسنده [English]

  • saber jafari kafiabad
چکیده [English]

The culture is consisted of beliefs, values and emotions. On the one hand, cultural systems are products of variety of human beliefs and acts. On the other hand, these cultural systems constrain other beliefs and acts in several domains. Politics is one of the most important domains in which culture plays a determinative role. Durable influences of cultural factors on political positions and orientations can be studied in the framework of the concept of political culture. It is tried in this article to investigate the political culture of "traditional ulama" as an independent political stream. There are a few works that consider this political stream independently and in most of the cases, positions of this stream are considered in relation to Sheykh Fazlolah Nouri’s advocates. The written works which belong to this stream are so scant. In this article, two booklets of this stream are scrutinized which belong to Shekh Abolhasan Najafi Marandi and Mohammadhossein Tabrizi, intellectual elites of the stream. The conceptual framework which is used in this investigation is based on a pattern synthetized of Gabriel Almond and Bingham Powell’s work. Other works which some parts of their consequences are incorporated in this pattern are Lucian Pye, Ronald Inglehart and Christian Welzel’s works. The method used in this research is thematic content analysis which integrates the qualitative considerations along quantitative. Open and axial coding technics are applied in different levels of investigation. The results shows that similar pattern of political culture is dominant on both considered booklets. It is followed that value foundation of both intellectuals is “authoritarian”; in terms of political and cultural capacities, they are “monopolistic”; and the item of their political position is “protesting”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • political culture
  • political system
  • traditional Ulama
  • elites
  • constitutional era
  • آجدانی، لطف­الله (1383)؛ «علماء و انقلاب مشروطیت ایران»، تهران: اختران. 
  • آجدانی، لطف­الله (1386)؛ «روشنفکران ایران در عصر مشروطیت»، تهران: اختران.
  • آشوری، داریوش (1389)؛ تعریف­ها و مفهوم فرهنگ، تهران: نشر آگاه.
  • آل­غفور، سیدمحمدتقی (1375)؛ «نقش فرهنگ در ساختار سیاسی ایران معاصر»، فصلنامة نقد و نظر، شمارة سوم و چهارم.
  • آلموند، گابریل؛ پاول، جی.بینگهام (1375)؛ «جامعه­پذیری سیاسی و فرهنگ سیاسی»، ترجمة علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شمارة پنجم و ششم، شمارة پیاپی114-113، صفحات 31-22.
  • آلموند، گابریل؛ پاول، جی.بینگهام (1381)؛ «چارچوبی نظری برای بررسی سیاست تطبیقی»، ترجمة علیرضا طیب، مرکز آموزش مدیریت دولتی.
  • ازکیا، مصطفی؛ دربان آستانه، علیرضا (1389)؛ «روش­های کاربردی تحقیق»، تهران: کیهان.
  • اینگلهارت، رونالد؛ ولزل، کریستین (1389)؛ «نوسازی، تغییر فرهنگی و دموکراسی»، ترجمة یعقوب احمدی، تهران، انتشارات کویر.
  • اینگلهارت، رونالد (1381)؛ «فرهنگ و دموکراسی»، ترجمة سیدعلی مرتضویان، ارغنون، شمارة 13، پاییز، صفحات: 1- 33.
  • پای، لوسین. دبلیو؛ بانیدر، لئونارد؛ کلمن، جیمز. اس و دیگران (1380)، «بحرآن‌ها و توالی­ها در توسعة سیاسی»، ترجمة غلامرضا خواجه سروی، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
  • پای، لوسین (1370)؛ «فرهنگ سیاسی و توسعه سیاسی»، ترجمه مجید محمدی، نامه فرهنگ، سال دوم، شماره 1و 2، صفحات 37-47.
  • پناهی محمد حسین، و حسین کردی (1389)؛ «فرهنگ سیاسی و عوامل اجتماعی آن»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 50، زمستان 1389. 
  • پناهی، محمد حسین، و سمیه شالچی (1391)؛ «دموکراسی تاملی، بدیل ها و چالشهای آن دموکراسی: از مقوله ای سیاسی تا امری فرهنگی.» فصلنامه علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم. سال 15، شماره 58، تابستان 91.
  • تاجداری، علیرضا (1386)؛«خاستگاه­های اجتماعی و گفتمان‌های نیروهای سیاسی در انقلاب­های مشروطه و اسلامی»، رسالة دکتری جامعه­شناسی دانشگاه علامه طباطبایی.
  • تبریزی، محمدحسین­بن­علی­اکبر (1390)؛ «رسایل مشروطیت: مشروطه به روایت موافقان و مخالفان»، به کوشش غلامحسین زرگری­نژاد، جلد اول، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
  • جمال­زاده، ناصر (1376)، «اندیشه سیاسی علمای شیعه در زمینة مشروطه­خواهی (از جنبش تحریم تنباکو تا به توپ بسته شدن مجلس ]1287-1270 / 1891-1908[)»، پایان­نامة کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس.
  • جمال­زاده، ناصر (الف 1377)؛ «تنوع گفتمانی علمای شیعه در آغاز استیلای مغولان»، مجله پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، شماره 6 و 7، صفحات 78-45.
  • جمال­زاده، ناصر (ب 1377)؛ «تنوع گفتمانی علمای شیعه در عصر مشروطیت»، مجله پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، شماره 8، صفحات 202-177.
  • چیلیکوت، رونالد (1378)؛ «نظریه­های سیاست مقایسه­ای»، ترجمة وحید بزرگی و علیرضا طیب، موسسة خدمات فرهنگی رسا، چاپ اول.
  • دال، رابرت (1378)؛ «دربارة دموکراسی، سیر تحول و شرایط تحقق آن»، ترجمة فیروز سالاریان، تهران: نشر چشمه.
  • زرشناس، شهریار (1383)؛ «نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران: پیدایش روشنفکری در ایران و نسل اول روشنفکران مشروطه»، تهران: کتاب صبح، جلد اول.
  • سرشار، حمید (1390)؛ «تیپولوژی فرهنگ سیاسی و عوامل موثر بر آن؛ مطالعة موردی دانشجویان دانشگاه کردستان»، پایان­نامة کارشناسی ارشد جامعه­شناسی دانشگاه علامه طباطبایی.
  • شریف، محدرضا (1381)؛ انقلاب آرام: درآمدی بر تحول فرهنگ سیاسی در ایران معاصر، تهران: روزنه.
  • شهرام­نیا، سیدامیرمسعود (1385)؛ «جهانی­شدن و دموکراسی در ایران»، نشر نگاه معاصر، چاپ اول.
  • علم، محمدرضا (1379)؛ «سهم فرهنگ سیاسی ایران در ناپایداری احزاب سیاسی از مجلس اول تا سقوط قاجاریه»، رساله دکتری دانشگاه شهید بهشتی.
  • کاظمی، علی­اصغر (1376)؛ بحران نوگرایی و فرهنگ سیاسی در ایران معاصر، تهران: نشر قومس.
  • کردی، حسین (1388)؛ «فرهنگ سیاسی و عوامل اجتماعی آن؛ مطالعة موردی استان گلستان»، رسالة دکتری جامعه­شناسی دانشگاه علامه طباطبایی.
  • گیدنز، آنتونی (1378)؛ «راه سوم، بازسازی سوسیال دموکراسی»، ترجمة منوچهر صبوری، تهران: نشر شیرازه.
  • لیپست، سیمور مارتین (1383)؛ «دائره­المعارف دموکراسی»، ترجمة فانی و مرادی، تهران: وزارت امور خارجه.
  • محمدشاهی، حجت­الله (1390)؛ «بررسی تطبیقی دیدگاه­های شیخ فضل­الله نوری و آیت­الله محمدحسین نائینی دربارة آزادی، و قانون­گذاری در مقایسه با گفتمان حقوقی مدرن»، پایان­نامه کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه شهید بهشتی.
  • نامدار، مظفر (1383)، «مقایسه دیدگاه جریآن‌های فکری عصر مشروطه نسبت به تجدد»، مجله آموزه، شماره­ 6، صفحة 75 تا 120.
  • نجفی­مرندی دولت­آبادی، شیخ ابوالحسن (1390)؛ «رسایل مشروطیت: مشروطه به روایت موافقان و مخالفان»، به کوشش غلامحسین زرگری­نژاد، جلد اول، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
  • نصرتی­نژاد، فرهاد (1379)؛ «بررسی فرهنگ سیاسی گروه­های سیاسی»، پایان­نامة کارشناسی ارشد جامعه­شناسی دانشگاه تربیت مدرس.
  • هاشم­زهی، نوروز (1386)؛ «شرایط اجتماعی و پارادایم­های روشنفکری در آستانه دو انقلاب ایران: انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی»، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، موسسه چاپ و نشر عروج.
  • ·     هولستی، آل آر (1391)؛ «تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی»، ترجمة نادر سالارزاده، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
    • Almond, Gabriel; Verba, Sidney (1963); "The Civic Culture; Political Attitudes and Democracy in Five Nations", Princton university press.
    • Inglehart, Ronald (1988); "The Renaissance of Political Culture", The American Political Science Review, Vol. 82. No. 4 (Dec), PP: 1203-1230
    • Inglehart, Ronald (2000); "Culture and Democracy", books. Google.com
    • Tessler, Mark; Gao, Eleneor (2008); "Democracy and the Political Culture Orientations of Ordinary Citizens: A Typology For the Arab World and Beyond", http://polisci.isa.umish.edu/faculty/mtessler.html/.
    • Tessler, Mark (2003); "Do Islamic Orientations Influence Attitudes toward Democracy in the Arab World?" http://polisci.isa.umish.edu/faculty/mtessler.html/