مارکسیسم آکادمیک و علوم اجتماعی در ایران: نگاهی به برخی قلمروهای نظری

نوع مقاله : علمی وپزوهشی

نویسنده

استادیار مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی

چکیده

در بررسی حاضر، سهم مطالعات مارکسیستی در علوم اجتماعی ایران مورد بحث قرار می­گیرد. برای این منظور، پاسخ به پرسش مورد نظر است. یکی اینکه آیا می­توان از علوم اجتماعیِ چپ­گرا در ایران سخن گفت؟ دیگر آنکه چشم‌انداز مارکسیستیِ علوم اجتماعی در بررسی جامعه ایران بر کدام حوزه‌های مطالعاتی تمرکز بیشتری داشته است؟ این مطالعه با رویکرد تاریخی و استفاده از روش اسنادی صورت گرفته است.
مقاله حاضر نشان می‌دهد که تکاپوهای نظری چپ‌گرایانه، ادبیات گسترده­ای را تولید کرده چندان که می‌توان از «چشم‌انداز مارکسیستی در علوم اجتماعی ایران» سخن گفت. در پاسخ به پرسش دوم نشان داده شد که چشم‌انداز مارکسیستی بر حوزه‌های مختلفی چون مسائل کارگری، دهقانی، طبقات اجتماعی، دولت، قومیت، شیوه‌های تولید، جنبش‌های اجتماعی، توسعه اجتماعی-تاریخی، تاریخ‌نگاری و ... تمرکز داشته که «نقد اجتماعی» خصوصیت اصلی آنها بوده است. با ارائه تصویری از این‌گونه مطالعات، تمایز دو گونه علوم اجتماعی در ایران برجسته شده است: «چشم‌انداز مارکسیستی علوم اجتماعی» در برابر «رویکرد حاکم بر علوم اجتماعی در دانشگاه»

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسنده [English]

  • Alireza Moradi
Department of cultural studies Institute for social and cultural studies
چکیده [English]

.

آبراهامیان، یرواند (1370) ایران بین دو انقلاب؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس‌آوری و محسن مدیر شانه‌چی، تهران: مرکز.
آبراهامیان (2015) مارکسیسم و خاور میانه، ترجمه خسرو باقری، قابل‌بازیابی در:
آرتونیان، س.ک. (1385/اصل1956) انقلاب‌ ایران‌ و بلشویکهای‌ ماورای‌ قفقاز، ترجمه محمد نایب‌پور، انتشارات مؤسسه‌ تحقیقات‌ و توسعه‌ علوم‌ انسانی‌: دانشگاه‌ تهران.
آلتوسر، لویی (1396) علم و اید­ئولوژی، ترجمه مجید مددی، تهران: نیلوفر.
آگبرن، ویلیام؛ نیم کوف، فرانسیس (1344) زمینه جامعهشناسی، اقتباس امیرحسین آریانپور. تهران: فرانکلین.
اباذری، یوسف (1391) مواجهه ایران با علم دینی، در همایش علم دینی، تهران. قابل‌بازیابی در:
اتابکی، ‌تورج (1390) «میهمانان ناراضی: فرودستان ایران درحاشیه­های امپراطوری تزاری»، در دولت و فرودستان: فراز و فرود تجدد آمرانه در ترکیه و ایران، ترجمه آرش عزیزی، تهران: ققنوس، چاپ اول.
اتابکی، تورج (1396) «کارگران در گفتار و کردار چریکهای فدایی»، در راهی دیگر؛ در بود و باش چریک­های فدایی خلق، جلد اول، نشر نقطه و انستیتو بین­المللی تاریخ اجتماعی.
احمدزاده، مسعود (1351) مبارزه مسلحانه هم استراتژی، هم تاکتیک، نشر سازمان چریک­های فدایی خلق.
احمدی، حمید (1994) اسناد و پژوهش­های تاریخ سازمان­های سوسیالیستی و کمونیستی در ایران (جلد 3)، نگاهی به تاریخچه حزب عدالت، همراه با مجله­های بیرق عدالت، ارگان مرکزی حزب عدالت، باکو 1917، برلین 1994.
احمدی، حمید (1379) تاریخچه فرقه جمهوری انقلابی ایران و گروه ارانی، تهران: اختران.
احمدی،حمید (1371) ستاره سرخ (ارگان مرکزی حزب کمونیست) به همراه گفتاری درباره مجله ستاره سرخ و تاریخچه حزب کمونیست ایران به کوشش حمید احمدی، سوئد: نشر باران.
ادیبی، حسین (1358) طبقه متوسط در ایران، چاپ اول، تهران: جامعه.
اسماعیل‌نیا، محمود؛ کاظمی، عباس و صدیقی، بهرنگ (1398) «موقعیت ناسازوار نخستین نهاد علوم اجتماعی در ایران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی از تأسیس تا انقلاب اسلامی»، فصلنامه مطالعات جامعه‌شناختی، دوره 26، شماره 2، 36-9.
اشرف، حمید (1353) جمع‌بندی سه‌ساله، سازمان چریکهای فدایی خلق، بعداً انتشارات نگاه (1357).
اشرف، احمد (1389) «کالبدشکافی انقلاب: نقش کارگران صنعتی در انقلاب ایران»، فصلنامه گفتگو، شماره 55، فروردین 1389، ص 56.
اشرف، احمد (1346) «نظام فئودالی یا نظام آسیایی»، جهان نو، شماره­های 5و6و7و11و12،
اشرف، احمد (1347) «نقد کتاب تاریخ ایران از دوران باستان تا سده هجده تألیف پیکولوسکایا، نیناویکتوروونا؛ یاکوبوسکی،آ.ی؛ و پطروشفسکی»، مجله نامه علوم اجتماعی، شماره ۱.
باتومور، تام (2020) «تأملاتی مارکسیستی در مورد دورکیم»، ترجمه هومن کاسبی، برگرفته از وبگاه اندیشه و علوم انسانی در آدرس:https://www.aleatory.ir
بهداد، سهراب؛ نعمانی، فرهاد (1387) طبقه و کار در ایران، ترجمه محمود متحد، چاپ یکم، تهران: آگاه.
بهداد، سهراب (1376) «انقلاب فرهنگی جمهوری اسلامی: اسلامی‌کردن اقتصاد در دانشگاه­های ایران»، کنکاش در گستره تاریخ و سیاست، شماره سیزدهم، پاییز 1376.
بهروز، مازیار (1380) شورشیان آرمانخواه ناکامی چپ در ایران، ترجمه مهدی پرتوی، چاپ اول، تهران: ققنوس.
پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ (1344) کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول (قرن­های 13 و 14)، مترجم کریم کشاورز، جلد دوم، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران (جلد اول 1357؛ انتشارات نیل).
پطروشفسکی، ای. پی.؛ آبلیایف، ی. (2536) سه مقاله درباره بردگی، ترجمه سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.
پرهام، باقر (1395) «امیرپرویز پویان از چشم باقر پرهام؛ گفت‌وگوی ناصر مهاجر با باقر پرهام»، ایران‌نامک، سال 1، شمارۀ ۴، زمستان ۱۳۹۵.
پیشه‌وری، جعفر (1359) تاریخچه حزب عدالت، تهران: علم.
پویان، امیرپرویز (1357) ﺿﺮورت ﻣﺒﺎرزۀ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ و رد ﺗﺌﻮری بقا. تهران: سروش.
پیکولوسکایا، نیناویکتوروونا؛ یاکوبوسکی، آ. ی.؛ پطروشفسکی، ا. پ. (1353) تاریخ ایران (از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی)، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام.
تبریزی، حیدر (1395) روابط برونمرزی سازمان چریک­های فدائی خلق ایران تا بهمن ۱۳۵۷، پاریس.
ثالث، تراب (2006) «ساختار سرمایه­داری در ایران»، فوروم سوسیالیستی، سخنرانی تراب ثالث. قابل‌بازیابی در:
http://socialist-forum.com/manabe/SalethTorab.htm
ثالث، تراب (1394) «درباره وجه تولید آسیایی»، کندوکاو، 157-185.
جزنی، بیژن (1388) انقلاب مشروطیت ایران: نیروها و هدف‏ها، پاریس: اتحاد فدائیان خلق ایران.
جزنی، بیژن (1355) وقایع سی‌سالۀ اخیر ایران. بی‌جا: 19 بهمن.
چلنگریان، آرشاویر (1382) «ریشه­های اقتصادی اجتماعی انقلاب ایران»، ترجمه خسرو شاکری. در خسرو شاکری، چلنگریان و همکاران، نقش ارامنه در سوسیال دموکراسی ایران، به کوشش محمدحسین خسروپناه، تهران: شیرازه.
حسن پور، امیر (1395) «امیر‌حسین آریان‌پور و تدریس جامعه‌شناسی مارکسیستی در دهۀ 1340»، ایران‌نامک، شماره ۱، بهار 1395.
خسروپناه، محمدحسین (1378) «کارنامه و روزگار ایرانیان مهاجر در قفقاز (1920-1900)»، فصلنامه نگاه نو، شماره 43، زمستان 1378.
خسروپناه، محمدحسین (1395) «گریگور یقیکیان گرایشی در سوسیال دموکراسی ایران (1327-1289)»، گزیده­ای از مقاله­ها و نوشته­ها، تهران: شیرازه.
خسروپناه، محمدحسین و الیور باست (1392) فرقه عدالت ایران از جنوب قفقاز تا شمار خراسان، تهران: شیرازه.
 خسروپناه، محمدحسین [به کوشش] (1382) نقش ارامنه در سوسیال دموکراسی ایران، تهران: شیرازه.
خسروی، خسرو (2535) نظام­های بهره­برداری از زمین در ایران (از ساسانیان تا سلجوقیان)، تهران: شبگیر.
خنجی، محمدعلی (1358) رساله­ای در بررسی تاریخ ماد و منشاء نظریه دیاکونوف، تهران: طهوری.
خیراللهی، علیرضا (1397)کارگران بیطبقه: توان چانهزنی کارگران در ایران پس از انقلاب، چاپ اول، تهران: آگاه.
دیاکونوف، ایگور میخائیلویچ (1345) تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
راوندی، مرتضی (1357) تاریخ اجتماعی ایران؛ طبقات اجتماعی بعد از اسلام، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
رستمووا توحیدی، سولماز (1985) مطبوعات کمونیستی ایران در مهاجرت در سال­های 1933-1917، بی‌جا.
رواسانی، شاپور (1363) اولین جمهوری شورایی ایران (نهضت جنگل)، چاپ اول، تهران: چاپخش.
سلطان­زاده، آواتیس (1308) «سیاست امپریالیسم انگلیس در ایران و راه ترقی ایران». سال اول، شماره ۱و۲، فروردین و اردیبهشت 1308 در: احمدی، حمید (1993) ستاره سرخ ارگان مرکزی فرقه کمونیست ایران (1308-1310)، سوئد: نشر باران.
سلطان­زاده، آواتیس (1928) «نقش امپریالیسم انگلیس و ماهیت اقتصادی-اجتماعی رژیم پهلوی»، ترجمه فرهاد کشاورز گیلانی. در: اسناد تاریخی جنبش کارگری، سوسیال دمکراسی و کمونیستی ایران، جلد 20، به کوشش خسرو شاکری (۱۳۸۶)، فلورانس: مزدک.
سلطان­زاده، آواتیس (1310) «رضاخان و فئودالیسم در ایران»، روزنامه پیکار، شماره 11، 15 اوت 1931، 22 مرداد 1310 در: آذری شهرضایی، رضا (1395) پیکار در برلین (دوره روزنامه پیکار، نشریه حزب کمونیست ایران)، تهران: شیرازه.
سلطان­زاده، آواتیس (1930) »انکشاف اقتصاد ایران و امپریالیسم انگلستان»، ترجمه ف کشاورز و خسرو شاکری. در: اسناد تاریخی جنبش کارگری، سوسیال دمکراسی و کمونیستی ایران، جلد 4، به کوشش خسرو شاکری (1973)، فلورانس: مزدک.
 سوداگر، محمدرضا (1358) ب‍ررس‍ی‌ اص‍لاح‍ات‌ ارض‍ی‌ (۵۰-۱۳۴۰)، پازند.
سیف، احمد (1380) استبداد، مسأله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران،تهران: رسانش.
سیف، احمد (1373) اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران: چشمه.
سیاسی، علی‌اکبر (1399) گزارش یک زندگی، جلد اول، چاپ اول، تهران: اختران.
شاکری، خسرو (1384) «پیشینه­های اقتصادی اجتماعی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی»، تهران: اختران.
شاکری، خسرو (1386) میلاد زخم: جنبش جنگل و جمهوری شوروی سوسیالیستی در ایران، ترجمة شهریار خواجیان، تهران: اختران.
شاکری، خسرو (1387) تقی ارانی در آینه تاریخ، چاپ اول، تهران:‌ اختران.
شاکری، خسرو (1382) «ارامنه ایرانی و پیدایش سوسیالیسم در ایران (1911-1905)»، ترجمه جمیله خسروپناه. در: خسروپناه، محمدحسین [به کوشش] (1382) نقش ارامنه در سوسیال دموکراسی ایران، تهران: شیرازه، صص64-23.
شاکری، خسرو (1996) فرقه جمهوری انقلابی ایران (گروه نخستین دکتر ارانی) و فرقه انقلابی ایران؛ اسنادی چند: 1307-1305، بی‌جا: پادزهر.
شعاعیان، مصطفی (1349) نگاهی به روابط شوروی و نهضت انقلابی جنگل، تهران: بینا.
شعاعیان، مصطفی(1352) انقلاب، بی‌جا: بی‌نا.
شعاعیان، مصطفی (1353) چند نگاه شتاب‌زده، بی‌جا: بی‌نا.
شوکت، حمید (1372) کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی (اتحادیه ملی) از آغاز تا انشعاب، کلن: نشر گردون.
شیرازی، اصغر (1386) مدرنیته، شبهه و دموکراسی؛ بر مبنای یک بررسی موردی درباره حزب توده ایران از آغاز تا سال 1378، چاپ اول، تهران: اختران.
ضیاء ظریفی، ابوالحسن (1395) سازمان دانشجویان دانشگاه تهران، چاپ اول، تهران: شیرازه.
طبری، احسان (1395) جامعه ایران در دوران رضاشاه، مصحح: عزیزالله علیزاده، چاپ اول (جدید)، تهران: فردوس.
طبری، احسان (1326) جامعه و جامعه‌شناسی، چاپ دوم(1358)، تهران: مروارید.
عبدالله­یف، ز. ز. (1361) «روستائیان ایران در اواخر دوران قاجاریه»، ترجمه مارینا کاظم‌زاده، در مجموعه مقالات مسائل ارضی و دهقانی، کتاب آگاه، صص. 249-237.
عبدالله­یف، ز. ز (1388) طبقه بورژوا و طبقه کارگر ایران در چارلز عیسوی، تاریخ اقتصادی ایران (1332-1215 ه.ق)، ترجمه یعقوب اژند، تهران: گستره.
فشاهی، محمدرضا (1361) تکوین سرمایهداری در ایران، تهران: گوتنبرگ.
فلور، ویلم (1371) اتحادیههای کارگری و قانون کار در ایران 1941-1900، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس.
قاسمی احمد (1323) جامعه را بشناسید، تهران: انتشارات حزب توده ایران [بعدا انتشارات گام (1359)].
قاسمی، فرهنگ (1364) سندیکالیسم در ایران (1320-1284)، بی‌نا.
کاشانی، سپیده؛ ممبینی، علی (1394) چپ و اتحادیههای کارگری در خوزستان (1332-1320)، چاپ اول، تهران: انتشارات یاد عارف.
مانی، شکرالله (1325) تاریخچه نهضت کارگری ایران، تهران، بی‌نا.
متین، افشین (1378) کنفدراسیون: تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور 1357-1332، ترجمه ارسطو اذری، تهران: شیرازه.
محمودی، جلیل؛ سعیدی، ناصر (1381) شوق یک خیز بلند؛ نخستین اتحادیه­های کارگری در ایران 1320-1285، تهران: قطره.
مسکوب، شاهرخ (1375) «ملاحظاتی درباره خاطرات مبارزان حزب توده ایران»، ایران­نامه، ویژه­نامه «خاطره‌نگاری در ایران»، سال چهاردهم، شماره 4، پاییز 1375، از 587 تا 610.
مؤمنی، باقر (1384) دنیای ارانی، چاپ اول، تهران: خجسته.
مؤمنی، باقر (1359) مسئله ارضی و جنگ طبقاتی در ایران، تهران: پیوند.
مؤمنی، حمید (1353) شورش نه؛ قدم‌های سنجیده در راه انقلاب (پاسخ به کتاب شورش مصطفی شعاعیان)، سازمان چریک­های فدایی خلق.
مهاجر، ناصر؛ باباعلی، مهرداد (1395) به زبان قانون (بیژن جزنی و حسن ضیاء ظریفی در دادگاه نظامی)، آلمان: نشر نقطه، ISBN: 978-0-9980861-1-8
مهاجر، ناصر؛ اتابکی، تورج (1396) راهی دیگر (روایت­هایی در بود و باش چریک­های فدایی خلق ایران، نشر نقطه با همکاری پژوهشکده بین‌المللی تاریخ اجتماعی)، آمستردام: بهار 1396.
نعمانی، فرهاد (1358) تکامل فئودالیسم در ایران، چاپ اول، تهران: خوارزمی.
نورمحمدی، قاسم (1395) سال­های مهاجرت؛ حزب توده ایران در آلمان شرقی: پژوهشی بر اساس اسناد نویافته، چاپ اول،‌ تهران: مؤسسه فرهنگی هنری جهان کتاب.
نوشیروانی، و. (1361) «سرآغاز تجاری‌شدن کشاورزی در ایران»، ترجمه با همکاری احمد کریمی، در مجموعه مقالات مسائل ارضی و دهقانی، کتاب آگاه، صص. 236-192.
ولی، عباس (1380) ایران پیش از سرمایه­داری، ترجمه حسن شمس­آوری، تهران: مرکز.
هورکهایمر، ماکس (1385) «نظریه سنتی و نظریه انتقادی» در: کانرتون، پل (ویراستار)، جامعه‌شناسی انتقادی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران: اختران.
 
Abrahamian, Ervand (1979) The Causes of the Constitutional Revolution in Iran, International Journal of Middle East Studies, Vol. 10, No. 3 (Aug., 1979), pp. 381-414.
Afary, Janet (1991) Peasant Rebellions of the Caspian region during constitutional revolution, International Journal of Middle East Studies, Vol. 23, No. 2, (May, 1991), pp. 137-161.
Afary, Janet (1996). The Iranian Constitutional Revolution: Grassroots Democracy, Social Democracy, and the Origins of Feminism. History and Society of the Modern Middle East Series. New York City, New York: Columbia University Press.
Atabaki, Touraj) (2013) From ‘Amaleh (Labor) to Kargar (Worker): Recruitment, Work Discipline and Making of the Working Class in the Persian/Iranian Oil Industry”, International Labor and Working-Class History, 15 (1521), pp. 207-220.
Bayat, Asef (1987) Workers and Revolution in Iran. London: Zed Books.
Bayat, Asef (1994) “Historiography, Class, and Iranian Workers” in Workers and Working Classes in the Middle East: Struggles, Histories, Historiographies, ed. Zachary Lockman (Albany: State University of New York, 1994).
Bayatrizi, Zohreh (2013) Between palace and prison: Towards a reflexive history of academic sociology in Iran, International Sociology, Vol. 28, No. 4.
Chaqueri, Cosroe (1998) Armenians of Iran: The Paradoxical Role of a Minority in a Dominant Culture, Harvard University Center for Middle East Studies Monograph Series, Harvard University Press, Cambridge (MASS), Jan. 1998.
Chaqueri, Cosroe (2000) The Russo-Caucasian Origins of the Iranian Left. Social Democracy Modern Iran, Curzon Press, London, 2000; Univ. of Washington Press and Univ. of British Columbia Press.
Chaqueri, Cosroe (1989) (ed.), The Condition of the Working Class in Iran: A Documentary History, 5 vols (Paris).
Jalaali, Yones (2019) Taghi Erani, a Polymath in Interwar Berlin Fundamental Science, Psychology, Orientalism, and Political Philosophy.
Korsch, Karl (1971) Leading Principles of Marxism: A Restatement. In: Three Essays on Marxism (London: Pluto Press, 1971).
Ladjevardi, Habib (1985) Labour Unions and Autocracy in Iran, published by Syracuse, NY.
Moghadam, Valentine M. (2000) “Hidden from History? Women Workers in Modern Iran”, Iranian Studies, 33:3-4 (2000), pp. 377-401.
Nowshirvani, Vahid, (1981) The beginnings of commercialized agriculture in Iran, in A.L. Udovitch (ed.), The Islamic Middle East, 700-1900: Studies in Economic and Social History (Princeton: Darwin Press, 1981), 547-91.
Moghissi, Haideh and Saeed Rahnema, “The Working Class and the Islamic. State in Iran”, Socialist Register, 37 (2001), pp. 197-218.
Najmabadi, Afsaneh (1987) Land Reform and Social Change in Iran, University of Utah Press, Salt Lake City.
Rahnema, Ali (2021) Call to Arms: Iran's Marxist revolutionaries, formation and evolution of the Fada’is, 1964–1976, Oneworld Academic.
Vahabzadeh, Peyman (2010) A Guerrilla Odyssey: Modernization, Secularism, Democracy, and Fadai Period of National Liberation in Iran, 1971-1979, Syracuse University Press.
Vahavzade (2010) A Guerrilla Odyssey: Modernization, Secularism, Democracy, and Fadai Period of National Liberation in Iran, 1971-1979.
Vahabzadeh, Peyman (2019) A Rebel's Journey: Mostafa Sho'aiyan and Revolutionary Theory in Iran, Radical Histories of the Middle East (London: One world).
Wolf, Eric R. (2010) Europe and the people without history, Los Angeles, University of California Press, ISBN 978-0-520-26818-0.