تکوین شهر آبادان

"حتی اگر طرح توسعهء پالایشگاه عملی نیز می‌شد،باز هم راه‌حلهای دیگری برای این مسئله وجود می‌داشت، مثلا،ساختن بخشهای مسکونی در جهت غربیتر،یا کنارگذاشتن زمینهای صنعتی‌ در جهت شرق،بطوریکه بخش عمده‌ای از شهر از بخارهای نفتی در امان باشد. پالایشگاه،در کلیات و جزئیات،مجموعه‌های مسکونی بریم،بواردهء شمالی و جنوبی،پارک آریا و مناطق‌ کارگری را طرحریزی کرده،و از سوی دیگر با نقش مسلطی که در زندگی شهر داشته و اهمیت مداخلات آن،می‌توان گفت که،سرانجام،مسئول اختلافی است که‌ بین«منطقهء آزاد»و مناطق زیر نظارت پالایشگاه وجود دارد. چه شرایطی پالایشگاه را مجبور کرد که در کار شهرسازی،راه مجزا- کردن بخشها و ایجاد اختلاف بین آنها را برگزیند؟یک صنعت کاملا متمرکز و فنی مثل پالایشگاه،در کشوری چون ایران،چنان جامعهء پیشرفته‌ای در اختیار نداشت که پاسخگوی نیازهای ویژهء آن در مورد کادرها باشد(کادرهای اداری و فنی عالیرتبه و متوسط،و نیز کادرهای کارگری)،بنابراین،لازم بود این عده‌ از خارج،از کشورهایی گرفته شوند و در درجهء نخست از انگلستان و هند،به‌ علت ملیت انگلیسی پالایشگاه. بدین‌ ترتیب،از سویی مؤسسه موجب وحدت تودهء کارگران یدی می‌شد،حال آنکه از راه‌ شکل و مؤسسات شهری در پی پراکندن آنان بود؛و از سوی دیگر،شیوهء ادارهء مؤسسهء بطور کلی و دست‌اندازی آن در سازمان شهر به‌طور اخص،نمی‌توانست جدا از مسئلهء جلب رضایت جامعهء ایرانی باشد و همین امر سبب می‌شد که تلاش برای جدا کردن بخشهای شهر از یکدیگر محدود شود و بدینسان دومین عامل بزرگ وحدت‌ آبادان بوجود آید:یعنی قطب جاذب بازرگانی(بازار). بدین ترتیب،یگانگی و پراکندگی شهر آبادان و نیز سازمان راهها و گذر- گاههای بخشهای آن بازتابی است از روابط اجتماعی میان یک مؤسسهء مسلط و جامعهء محلی و ملی."