نقد عقل فلسفی شیعی درنسبت با علوم اجتماعی : در میانه‌ی یقین فلسفی و تعطیل فقهی (مطالعه‌ی موردی آرای آیت‌الله جوادی آملی)

نوع مقاله : علمی وپزوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه جامعه ‏شناسی دانشگاه تهران

2 کارشناس ارشد جامعه‏شناسی دانشگاه تهران

چکیده

اگر بپذیریم که علوم اجتماعی در ایران با موانع معرفتی متعددی روبه‌رو است که مانع از تثبیت و رشد آن می‌شود، پرداختن به ریشه‌های این موانع لاجرم یکی از ضرورت‌های جامعه‌شناسی در ایران خواهد بود. بخش مهمی از این موانع معرفتی به سنت‌های فکری‌ای باز می‌گردد که عمدتا در فرهنگ دینی رشد کرده و به‌عنوان جزئی از فرهنگ اسلامی شناخته می‌شوند. پرداختن به درک هر یک از این سنت‌های مختلف از «عقل» به‌عنوان ابزار اصلی شکل‌دهی به علوم اجتماعی، کمک خواهد کرد که با شکل‌گیری «نقد عقل» و معین شدن حدود عقل، «محدودیت‌ها و امکانات» عقل در فرهنگ اسلامی در مواجهه با علوم اجتماعی هویدا گردد. فلسفه‌ی شیعی یکی از مهم‌ترین سنت‌های فکری دینی در ایران است که از زمان صفویه تاکنون در قالب حکمت متعالیه‌ی صدرایی شکل غالب را در حوزه‌های علمیه داشته است. سنجش آرای آیت‌الله جوادی آملی در این حوزه علاوه بر شان فلسفی ایشان به‌عنوان شاگرد برجسته‌ی علامه طباطبایی، به‌دلیل طرح و پی‌گیری مداوم بحث «اسلامی‌سازی علوم» نیز ضرورت دارد.
این مقاله مدعی است باور به دست‌یابی به «یقین» در فلسفه و اکتفای به نص و «تعطیل عقل» در فقه، باعث شده که «عقل» و توان‌مندی‌های آن در سنت‌های مختلف شیعی مورد «نقد» قرار نگیرد. ازاین‌رو «نقد عقل» در سنت فلسفی شیعی تاکنون به‌صورت جدی شکل نیافته و «حدود» آن مشخص نشده است. تنها در پاره‌ای مباحث حاشیه‌ای که عمدتا برگرفته از علم «اصول فقه» می‌باشند، در سایه‌ی باور به «ظنی» بودن عقل، سویه‌هایی از ظرفیت شکل‌گیری «نقد عقل» به‌چشم‌می‌خورد. تاریخی نبودن فلسفه‌ی شیعی و نپرداختن به سیر تاریخی تحولات عقل، یکی از دلایل اصلی شکل نگرفتن «نقد عقل» است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Critique of Shiite Philosophic “Aql” : Between Philosophic Certainty and Rejecting “Aql”

نویسندگان [English]

  • sara Shariati mazinani 1
  • Arman Zakeri 2
چکیده [English]

Social sciences in Iran face some epistemological obstacles that prevent its development and an attempt to discuss the nature of these obstacles seems very important. An important part of these obstacles refers to the theoretical traditions that have developed in religious culture and nowadays are known as a part of Islamic culture. Discussion about the interpretation of each of these traditions, in concept of “Aql” (reason, intellect) as the main epistemological way in forming social sciences, will help us to involve the “critique of Aql”. By determination of the limitations of “Aql”, we will be aware of our culture’s limitations and abilities in encountering social sciences.
 Shiite philosophy is one the most important of these traditions that in the form of “Hekmat e motealie” was the main stream of the philosophy in Iranian traditional Islamic schools (Howza) from the time of Safavid dynasty. In this regard critique of the writings of Ayatollah Javadi Amoli, because of two main reasons is important. First, he is one of the main followers of Allameh Tabatabaei, the most famous figure of contemporary Shiite philosophy, and second, Javadi Amoli,s theory of “Islamisation of sciences” is important.
 The main point of this paper is that, believing on the possibility of reaching certainty among Shiite philosophers on one hand and, rejecting “Aql” on the basis of sufficiency of holy texts (Quran and Hadith) among the Faghih’s on the other hand are two main epistemological reasons that critique of “Aql” has not been developed yet in Shiite tradition. Inattention to history, mainly history of evolutions of “Aql” is another reason for lack of “critique of Aql” in Shiite philosophy. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Critique of reason
  • Social science
  • Ayatollah Javadi Amoli
  • Shiite philosophy

مراجع

  1. کتاب‌نامه‌ی فارسی

    1. آرون، ریمون. (1382). مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی. ترجمه‌ی باقر پرهام. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    2. اباذری، یوسف. (1387). خرد جامعه‌شناسی. تهران: طرح نو.
    3. ابوزید، نصرحامد. (1383). نقد گفتمان دینی. ترجمه‌ی محمد جواهرکلام و حسن یوسفی اشکوری. تهران: یادآوران.
    4. ارکون، محمد. (1379). نقد عقل اسلامی. ترجمه‌ی محمد مهدی خلجی. تهران: ایده.
    5. اسلامی، روح‌الله. (1389). «بررسی زمینه‌های اجتماعی فراز و فرود مکتب اخباری در قرن دوازدهم هجری/ هجدهم میلادی». پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد. دانشگاه علامه طباطبایی. دانشکده‌ی علوم اجتماعی.
    6. بوردیو، پیر. (1388). درسی درباره‌ی درس. ترجمه‌ی ناصر فکوهی. تهران: نی.
    7. بوردیو، پیر. (1389)، نظریه‌ی کنش، ترجمه‌ی مرتضی مردیها، تهران: انتشارات نقش و نگار.
    8. الجابری، عابد. (1389) نقد عقل عربی، ترجمه‌ی سید محمد آل‌مهدی، تهران: نسل آفتاب.
    9. جوادی آملی، عبدالله. (1373). شریعت در آیینه معرفت. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.

    10. جوادی آملی، عبدالله. (1385). حق و تکلیف در اسلام. قم: اسراء.

    11. جوادی آملی، عبدالله. (الف1386). سرچشمه‌ی اندیشه (جلد سوم). قم: اسراء.

    12. جوادی آملی، عبدالله. (ب1386). سرچشمه‌ی اندیشه (جلد چهارم). قم: اسراء.

    13. جوادی آملی، عبدالله. (پ1386). منزلت عقل در هندسه‌ی معرفت دینی. قم: اسراء.

    14. جوادی آملی، عبدالله. (ت1386). معرفت‌شناسی در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم، جلد 13). قم: اسراء.

    15. جوادی آملی، عبدالله. (ث1386). نسیم اندیشه (دفتر یکم). قم: اسراء.

    16. جوادی آملی، عبدالله. (ج1386). فلسفه‌ی حقوق بشر. قم: اسراء.

    17. جوادی آملی، عبدالله. (الف1387). تفسیر انسان به انسان. قم: اسراء.

    18. جوادی آملی، عبدالله. (ب1387). دین شناسی. قم: اسراء.

    19. جوادی آملی، عبدالله. (پ1387). مهر استاد (سیره‌ی علمی و عملی آیت الله جوادی آملی). قم: اسراء.

    20. جوادی آملی، عبدالله. (الف1388). تبیین براهین اثبات خدا. قم: اسراء.

    21. جوادی آملی، عبدالله.  (ب1388). جامعه در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم، جلد 17). قم: اسراء.

    22. جوادی آملی، عبدالله. (پ1388). شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی. قم: اسراء.

    23. جوادی آملی، عبدالله. (ت1388). شمس‌الوحی تبریزی (سیره‌ی علمی علامه طباطبایی)، قم: اسراء.

    24. جوادی آملی، عبدالله. (ث1388). فلسفه‌ی صدرا (تلخیص رحیق مختوم) (2 جلد). قم: اسراء.

    25. جوادی آملی، عبدالله. (ج1388). نسیم اندیشه (دفتر سوم). قم: اسراء.

    26. جوادی آملی، عبدالله. (چ1388). «تبیین برخی از مطالب منزلت عقل در هندسه‌ی معرفت دینی». فصلنامه‌ی اسراء. شماره‌ی 2.

    27. جوادی آملی، عبدالله. (ح 1388). «تازه‌های اندیشه‌ی علم دینی». ماهنامه‌ی معارف. شماره‌ی 65.

    28. جوادی آملی، عبدالله. (1389)، «حکمت عملی وامدار حکمت نظری». خردنامه همشهری. شماره‌ی 50.

    29. حائری یزدی، مهدی. (1384). جستارهای فلسفی (مجموعه مقالات). به‌اهتمام عبدالله نصری. تهران: موسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران.

    30. داوری اردکانی، رضا. (1386). درباره‌ی غرب. تهران: نشر هرمس.

    31. داوری اردکانی، رضا. (1389). ما و تاریخ فلسفه‌ی اسلامی. تهران: سازمان انتشارات فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی.

    32. دیلتای، ویلهلم. (1388). مقدمه بر علوم انسانی. ترجمه‌ی منوچهر صانعی دره‌بیدی. تهران: ققنوس.

    33. ژیلسون، اتین. (1388). نقد تفکر فلسفی غرب. ترجمه‌ی احمد احمدی. تهران: سمت.

    34. طباطبایی، سید محمدحسین. (بی تا) اصول فلسفه و روش رئالیسم (مقدمه و پاورقی به‌قلم استاد مطهری). جلد اول، دوم، سوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

    35. فنایی، ابوالقاسم. (1389). اخلاق دین‌شناسی. تهران: نگاه معاصر.

    36. فوکو، میشل. (1386). «نقد چیست؟». ترجمه‌ی محمدسعید حنایی کاشانی. ارغنون. شماره‌ی 15.

    37. فیرحی، داود. (1388). قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام. تهران: نی.

    38. کانت، امانوئل. (1362). سنجش خرد ناب. ترجمه‌ی شمس‌الدین ادیب‌سلطانی. تهران: امیرکبیر.

    39. کانت، امانوئل. (1388). دین در محدوده‌ی عقل تنها. ترجمه‌ی منوچهر صانعی دره‌بیدی. تهران: نقش و نگار.

    40. کانت، امانوئل. (1389). نقد عقل عملی. ترجمه‌ی انشاءالله رحمتی. تهران: نورالثقلین.

    41. کانت، امانوئل. (1390). نقد قوه‌ی حکم. ترجمه‌ی عبدالکریم رشیدیان. تهران: نی.

    42. کانت، امانوئل. (1391). نقد عقل محض. ترجمه‌ی بهروز نظری. تهران: باغ نی.

    43. کدیور، محسن. (1387). دفتر عقل. تهران: انتشارات اطلاعات.

    44. کربن، هانری. (1385). تاریخ فلسفه‌ی اسلامی. ترجمه‌ی جواد طباطبایی. تهران: انتشارات کویر.

    45. مطهری، مرتضی. (1384). مجموعه آثار. شماره‌ی 20. تهران: انتشارات صدرا.

    46. وبر، ماکس. (1387). دین، قدرت جامعه. ترجمه‌ی احمد تدین. تهران: هرمس.

    47. هولاب، رابرت. (1386). یورگن هابرماس؛ نقد در حوزه‌ی عمومی. ترجمه‌ی دکتر حسین بشیریه. تهران: نشر نی.

    کتاب‌نامه‌ی لاتین

    1. Arkoun, M. (1987). “Réflexions sur la notion de ‘raison islamique’”. Archives des sciences sociales des religions. N. 63/1, 1987.  
    2. Banare, E. (2013).Achille Mbembe, Critique de la raison nègre. Paris: La découverte.
    3. Bashara, J. (1995). Critique de la raison juive occidentale.  Paris: Baylonia.
    4. Clement, E., Demonque, C., Hansen-love, L., Kahn, P. (1994) Philosophie. Hatier. Paris. Article Critique
    5. Strauss, L. (2006). Anthropologie Structuale. REED, POCKET, COLL, AGORA,

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار